Βυζαντινές αλχημείες

Η μόρφωση των γυναικών στο Βυζάντιο - Κασσιανή
από την Πουλάκου Μαρία-Τατιάνα και την Κουτσονάνου Αναστασία

Picture
Η μόρφωση  αποτελούσε ύψιστο ιδανικό κάθε Βυζαντινού, και όλοι πάσχιζαν να την κατακτήσουν όσο τίποτα άλλο.
Γνωρίζουμε αρκετά πράγματα για τη μόρφωση των αγοριών στο Βυζάντιο, τόσο από έγγραφες πηγές όσο κι από μαρτυρίες ιστορικών. Για τις γυναίκες όμως γνωρίζουμε ελάχιστα όσον αφορά στις  δυνατότητες μόρφωσής τους. Δεν έχει γίνει η παραμικρή αναφορά στην ιστορία για σχολές θηλέων. Σίγουρα αποτελούσε προνόμιο κυρίως των πλουσιότερων τάξεων, καθώς τα κορίτσια των πλούσιων οικογενειών έπαιρναν την ίδια περίπου μόρφωση με τους αδερφούς τους. Αντίθετα, στις μεσαίες  τάξεις, μάθαιναν απλώς να γράφουν και να διαβάζουν. Οπωσδήποτε, όμως, οι γυναίκες ήταν αποκλεισμένες από την φοίτηση σε Ανώτατα Πανεπιστήμια. Βέβαια στη βυζαντινή ιστορία εμφανίζονται κατά καιρούς πολλές  γυναικείες προσωπικότητες  με ευρύτατη πνευματική καλλιέργεια, όπως η φιλόσοφος πανεπιστήμων Υπατία, η Αθηναΐδα, η γυναίκα του Θεοδοσίου Β’, η  Άννα Κομνηνή και άλλες μορφωμένες πριγκίπισσες του οίκου των Κομνηνών και των Παλαιολόγων.
Απ’ όλες, όμως, ξεχωριστή θέση κατέχει αναμφίβολα, σύμφωνα με τους ιστορικούς, η κορυφαία ποιήτρια του Βυζαντίου και υμνωδός  της  Ορθόδοξης Εκκλησίας, Κασσιανή. Το πρότυπο της Κασσιανής παραμένει ζωντανό μέχρι την σημερινή εποχή. Η εκκλησία εξυμνεί με τροπάρια τη ζωή της, που αποτελεί άλλωστε χριστιανικό παράδειγμα.
Η Κασσιανή γεννήθηκε το 810 από ευγενή βυζαντινή οικογένεια κι έτυχε γι αυτό εξαιρετικής  παιδείας. Σύμφωνα με την παράδοση, ήταν πανέμορφη κι όταν το 830 ο αυτοκράτωρ Θεόφιλος (829-841) διοργάνωσε καλλιστεία, για να βρει σύζυγο, η Κασσιανή θεωρείτο σίγουρη αυτοκράτειρα. Βυζαντινοί χρονογράφοι αναφέρουν πως κατά την διάρκεια  των βασιλικών αυτών καλλιστείων ο Θεόφιλος, θέλοντας να δοκιμάσει την εξυπνάδα της Κασσιανής στράφηκε σ αυτήν λέγοντας: «Ως άρα δια γυναικός ερρύη τα φαύλα» (=άρα από την γυναίκα προέρχονται τα κακά), υπονοώντας προφανώς την Εύα. Η ετοιμόλογη και βαθιά καλλιεργημένη, όμως, Κασσιανή του αποκρίθηκε: «Αλλά και δια γυναικός πηγάζει τα κρείττονα» (=αλλά και από την γυναίκα πηγάζουν τα καλύτερα) αναφερόμενη φυσικά στην Παναγία.
Η ίδια η εξυπνάδα της δυστυχώς ερμηνεύτηκε ως προσπάθεια να αντιμιλήσει στον αυτοκράτορα, με αποτέλεσμα ο πληγωμένος εγωισμός του Θεόφιλου να τον κάνει να διαλέξει την Θεοδώρα. (Όπως απέδειξε αργότερα η πορεία της ιστορίας, η δεύτερη επιλογή του αυτοκράτορα, η Θεοδώρα, ήταν αυτή που έδωσε τέλος στην εικονομαχία, ενώ, παρόλο που η Κασσιανή δεν τιμήθηκε όσο έπρεπε απ τους συγχρόνους της, οι γενιές των ευσεβών Χριστιανών υποκλίνονται ευλαβικά μπροστά στην μετέπειτα ενάρετη ζωή της).
Ιστορικές πηγές αναφέρουν πως η Κασσιανή  αποφάσισε να γίνει καλόγρια. Τα κίνητρα που την οδήγησαν σ αυτή την επιλογή αποδίδονται τόσο στην μεγάλη στεναχώρια της που δεν κατάφερε να στεφθεί αυτοκράτειρα του Βυζαντίου, όσο στην δυνατότητα που της δινόταν να συνεχίσει την μόρφωσή της μέσω του μοναχισμού, αλλά και στην ειλικρινή μετάνοια της και στην επιθυμία της να εξιλεώσει την αμαρτωλή ψυχή της. Πάμπλουτη λοιπόν καθώς ήταν, έπεισε τον περίφημο ηγούμενο της μονής Στουδίου να την βοηθήσει να ιδρύσει την δική της μονή, που ονομάστηκε μονή της Εικασίας. Εκεί η Κασσιανή έζησε τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής της εν ειρήνη και εξελίχτηκε στην μεγαλύτερη ποιήτρια του Βυζαντίου.
Η ποίησή της μαρτυρεί μια γυναίκα σοφή, με ανεπτυγμένο καλλιτεχνικό συναίσθημα, μεγάλη πνευματική δύναμη και θεολογική γνώση. Εκτός από το τροπάριο της Κασσιανής, έγραψε αρκετά ακόμη βαθυστόχαστα ποιήματα και επιγράμματα που αναφέρονται στον χαρακτήρα του ανθρώπου, στη γυναίκα, στην ευτυχία, τη χάρη, το κάλος, το ήθος κ.ά.
Η  Κασσιανή, που τελικά έγινε Αγία κι η μνήμη της τιμάται από την εκκλησία στις 7 Σεπτεμβρίου, γεύτηκε σε όλη τη διάρκεια της μοναχικής ζωής της τα πυρά των εικονομαχών που δε σταμάτησαν ποτέ να την κακολογούν. Από πολλούς της αποδίδεται ο τίτλος της πιο παρεξηγημένης αγίας, αφού έγινε προσπάθεια να εξαλειφθεί το όνομα της από την ιστορία. Αξίζει να αναφέρουμε εδώ, πως ο έλληνας θεολόγος του 20ου αιώνα Λεωνίδας Φιλιππίδης κατάφερε μέσα από έρευνες κι ιστορικά δεδομένα να πείσει κορυφαίους βυζαντινολόγους του κόσμου πως ο περίφημος διάλογος της  Κασσιανής με τον Θεόφιλο δε συνέβη ποτέ κι αποτελεί παραμύθι ευφάνταστων χρονογράφων που είχαν στόχο να εντυπωσιάσουν τους αναγνώστες τους!
Στο τροπάριο της Κασσιανής, που ακούνε οι Χριστιανοί επί έντεκα αιώνες κάθε βράδυ της Μ. Τρίτης με ιερή συγκίνηση, διακρίνουμε τη γεμάτη ειλικρίνεια και τρυφερότητα εξομολόγηση μιας αμαρτωλής γυναίκας προς τον Χριστό.

Το Τροπάριο της Κασσιανής

Picture
Κύριε, ἡ ἐν πολλαῖς ἁμαρτίαις περιπεσοῦσα γυνή,

τὴν σὴν αἰσθομένη θεότητα, μυροφόρου ἀναλαβοῦσα τάξιν,

ὀδυρομένη, μύρα σοι, πρὸ τοῦ ἐνταφιασμοῦ κομίζει.

Οἴμοι! λέγουσα, ὅτι νύξ μοι ὑπάρχει, οἶστρος ἀκολασίας,

ζοφώδης τε καὶ ἀσέληνος ἔρως τῆς ἁμαρτίας.

Δέξαι μου τὰς πηγὰς τῶν δακρύων,

ὁ νεφέλαις διεξάγων τῆς θαλάσσης τὸ ὕδωρ·

κάμφθητί μοι πρὸς τοὺς στεναγμοὺς τῆς καρδίας,

ὁ κλίνας τοὺς οὐρανοὺς τῇ ἀφάτῳ σου κενώσει.

Καταφιλήσω τοὺς ἀχράντους σου πόδας,

ἀποσμήξω τούτους δὲ πάλιν τοῖς τῆς κεφαλῆς μου βοστρύχοις·

ὧν ἐν τῷ παραδείσῳ Εὔα τὸ δειλινόν,

κρότον τοῖς ὠσὶν ἠχηθεῖσα, τῷ φόβῳ ἐκρύβη.

Ἁμαρτιῶν μου τὰ πλήθη καὶ κριμάτων σου ἀβύσσους

τίς ἐξιχνιάσει, ψυχοσῶστα Σωτήρ μου;

Μή με τὴν σὴν δούλην παρίδῃς, ὁ ἀμέτρητον ἔχων τὸ ἔλεος.


Μεταγραφή του Φώτη Κόντογλου:


 
Κύριε, η γυναίκα που έπεσε σε πολλές αμαρτίες,

σαν ένοιωσε τη θεότητά σου, γίνηκε μυροφόρα

και σε άλειψε με μυρουδικά πριν από τον ενταφιασμό σου

κι έλεγε οδυρόμενη: Αλλοίμονο σε μένα, γιατί μέσα μου είναι νύχτα κατασκότεινη

και δίχως φεγγάρι, η μανία της ασωτείας κι ο έρωτας της αμαρτίας.

Δέξου από μένα τις πηγές των δακρύων,

εσύ που μεταλλάζεις με τα σύννεφα το νερό της θάλασσας.

Λύγισε στ' αναστενάγματα της καρδιάς μου,

εσύ που έγειρες τον ουρανό και κατέβηκες στη γης.

Θα καταφιλήσω τα άχραντα ποδάρια σου,

και θα τα σφουγγίσω πάλι με τα πλοκάμια της κεφαλής μου•

αυτά τα ποδάρια, που σαν η Εύα κατά το δειλινό,

τ' άκουσε να περπατάνε, από το φόβο της κρύφτηκε.

Των αμαρτιών μου τα πλήθη και των κριμάτων σου την άβυσσο,

ποιος μπορεί να τα εξιχνιάση, ψυχοσώστη Σωτήρα μου;

Μην καταφρονέσης τη δούλη σου, εσύ που έχεις τ' αμέτρητο έλεος.